Laatst zag ik een spelend kind in een bos brandnetels vallen. Janken natuurlijk, snel naar de open armen van moeder toe. Mijn lichaam trok zich even samen bij de aanblik van de val. Oei… Ook ik ben toen ik klein was ooit in de brandnetels gevallen, dus mezelf verplaatsen in de kleine pechvogel was makkelijk. Maar ja, zo leer je als je klein bent, dacht ik. Op je bek gaan hoort er nou eenmaal bij. Ratio en empathie lijken soms wel communicerende vaten.
Door Juriaan Mensch
Een week later kwam de ratio wat trager op gang, na de eerste blik op de foto van de 5-jarige Syrische Omran Daqneesh – onder het stof met bebloed hoofd, verdwaasd voor zich uitkijkend na een bombardement op zijn huis in Aleppo.
Zijn foto kwam echt binnen. Zwaar gewond was Omran niet, maar wat me trof was dat ik meende een diepe desillusie in zijn gezicht te zien. Omran kent niets anders dan oorlog, hij is er in geboren en weet niet beter. Maar op dat moment lijkt hij op zijn eigen manier te begrijpen wat oorlog is. Niet rationeel, maar aan den lijve ondervinden dat zijn pijn iets anders is dan spelend in de brandnetels vallen. Daar alleen, achterin die ambulance leek hij kind-af.
Ik weet als doorgewinterde nieuwsconsument ook dat achter de foto van Omran een lokaal en internationaal media-apparaat zit; erop gericht om ons empathie te laten voelen en tot de gewenste dit-nooit-meer actie aan te zetten. Die wetenschap van effectbejag maakt me ook minder empathisch.
Van advocaten wordt tegenwoordig ook steeds vaker gevraagd om meer empathie te ontwikkelen. Goede zaak als je het perspectief van een ander kan innemen. Meer perspectieven zijn immers meer waarheid, meer informatie om je handelen op te baseren.
Maar niet alle empathie is even nuttig voor de advocaat. Een soort empathie is het je puur cognitief verplaatsen in een ander: “Ik begrijp dat je ontslag zeer vervelend voor je is.” Je snapt het, en je hoeft verder niet veel te voelen om te kunnen handelen.
Het probleem ontstaat als een zaak een puur juridisch-technische aangelegenheid wordt. Neem die banken die geheel volgens de regeltjes vette bonussen uitdelen en vervolgens stomverbaasd zijn als er maatschappelijke ophef ontstaat. De tijdsgeest kunnen aanvoelen is ook empathie. Als advocaat heb je deze vorm nodig.
Emotionele empathie, de soort die opkwam bij Omran en het brandnetelkind, is vaak een slechte raadgever en teveel ervan is zelfs ongezond. Er is onderzoek dat een relatie laat zien tussen teveel empathie en burn-out. De eerste anti-empathie trainingen zijn zelfs al een feit.
Daarnaast is het baseren van je acties op emotionele empathie, als reactie op het noodlot van specifieke gevallen, ook niet constructief waar het beslissingen betreft die vele anderen raken. Die empathie heeft namelijk geen oog voor statistiek en gevolgen op lange termijn. Daarom moet je gutmenschen wantrouwen. Dat zijn meestal narcisten, alleen maar bezig om hun positieve zelfbeeld intact te houden, ten koste van anderen als het moet.
Emotionele empathie is bewezen selectief. We hebben meer empathie voor specifieke individuen over wie we informatie hebben dan voor de massa of feiten. We voelen ook meer voor aantrekkelijke mensen, degenen die op ons lijken, uit hetzelfde land komen, geloof aanhangen of etniciteit mee delen. Die soort empathie zegt dat het leven van onze buurman meer waard is dan dat van iemand in een ver land. Onzin natuurlijk.
Minder emotionele empathie leidt tot betere beslissingen.
Er bestaat nog een variant, zoiets als niet-empathische compassie, of kindness. Dat begrip laat zich niet makkelijk vertalen of beschrijven. Het is een algemenere meer afstandelijke houding van zachtaardigheid, open positiviteit of vriendelijkheid. Die vorm pas kan bestaan als de emotionele empathie in balans is met de cognitieve soort, met daarnaast het vermogen tot reflectie, onderscheid kunnen maken maar tegelijk niet-oordelend kunnen waarnemen.
Een cognitief-empatische advocaat kan een goede advocaat zijn. De puur rationele advocaat die zich alleen tot feiten beperkt is een slechte advocaat, net als degene die voornamelijk gedreven wordt door emotionele empathie.
De advocaat die de niet-empathische compassie opbrengt, is een wijze.