Te vaak is de rechtsstaat niet leidend in het handelen van politici, bestuurders en medewerkers van de overheid. Dat schrijft de Staatscommissie Rechtstaat in haar rapport De gebroken belofte van de rechtsstaat. De commissie komt met tien verbetervoorstellen.
De Staatscommissie rechtsstaat bestaat sinds 1 februari 2023 en is tot stand is gekomen na gezamenlijk overleg van vertegenwoordigers van de regering, de Eerste en Tweede Kamer en de rechtspraak. De staatscommissie kreeg de opdracht om vanuit burgerperspectief met voorstellen te komen. De commissie telt negen leden, waaronder advocaat Eva González Perez, Corissa Abdoeljamil, secretaris ombudscommissie, hoogleraar Kutsal Yesilkagit en Ernst Numann,oud-vicepresident Hoge Raad.
Belofte van de rechtsstaat
De belofte van de rechtsstaat is, zo schrijft de commissie in haar rapport, een samenleving waarin burgers door en tegen de overheid beschermd zijn, invloed hebben op de overheidsmacht en ondersteuning krijgen als dat nodig is. Maar dat is niet wat de slachtoffers van het Toeslagenschandaal of de bewoners van het gaswinningsgebied in Groningen kregen.
“De overheid keerde burgers haar rug toe en misbruikte haar macht. (…) Voor veel burgers werd het lastiger om hun recht te halen, omdat overheidsbeleid hun toegang tot het recht steeds meer beperkte. Zij verhoogde de drempels voor toegang tot rechtsbijstand: de bezuinigingen op het stelsel van rechtsbijstand hebben geleid tot een tekort in de sociale advocatuur. Dit alles leidt tot de zorgwekkende conclusie dat de belofte van de rechtsstaat niet waargemaakt wordt.”
Lees ook: Uitgelicht: ‘Hersteloperatie kinderopvangtoeslag’
Verwaarlozing
De commissie benoemt in het rapport twee oorzaken voor de verwaarlozing van de rechtsstaat. Dit is volgens haar deels te wijten aan een tekort aan ‘rechtsstatelijke cultuur’ onder politici, bestuurders en medewerkers van de overheid. “Deze onderwaardering of dit tekort aan rechtsstatelijke cultuur kan zelf weer voortkomen uit een gebrek aan kennis over het belang van de rechtsstaat, uit hun bewuste overtuiging dat de rechtsstaat niet belangrijk is of alles ertussenin.”
De tweede oorzaak is volgens de commissie gelegen in structurele tekortkomingen bij de instituties die de rechtsstaat juist overeind moeten houden. “De instituties die nodig zijn voor de rechtsstaat kunnen niet functioneren zonder voldoende goede ambtelijke en financiële ondersteuning. Over dit besef – en de constatering dat er nu onvoldoende ondersteuning is – lijkt consensus te bestaan. Maar er volgen geen of slechts kleine acties. En er wordt geen extra geld voor uitgetrokken.”
Lees ook: Jaarverslag NOvA: een democratische rechtsstaat staat er niet zomaar
Sociale advocatuur uitgekleed
Vernietigend is de commissie over de terugloop van de sociale advocatuur. “De toegang tot het recht voor burgers komt ernstig in de knel door grove tekorten in het stelsel van rechtshulp. De sociale advocatuur is de afgelopen jaren zo uitgekleed dat er vrijwel geen boterham in te verdienen valt. Het aantal sociaal advocaten is sinds 2014 gestaag aan het teruglopen, terwijl het aantal toevoegingen groeit: er is dus meer werk, dat met minder mensen gedaan moet worden.”
“De drempels om toegang te krijgen tot het recht, een grondbeginsel van de rechtsstaat, zijn daardoor flink hoger geworden. Om de toegankelijkheid te herstellen is een forse verhoging van de vergoedingen nodig. Daarnaast moet de ‘eerstelijnsrechtshulp’, zoals het Juridisch Loket en sociaal raadslieden, de mogelijkheid krijgen om burgers echt te helpen en niet enkel door te verwijzen.”
Lees ook: Steeds meer jonge advocaten verlaten de sociale advocatuur
10 aanbevelingen
De commissie heeft op basis van onderzoek en gesprekken met burgers tien aanbevelingen opgesteld om de rechtsstaat te herstellen:
- Toon rechtsstatelijk leiderschap en draag de principes van de rechtsstaat actief uit. Versterk de rechtsstatelijke cultuur ook met een Planbureau voor de rechtsstaat en een zelfstandig begrotingshoofdstuk voor de rechtsketen;
- Versterk het rechtsstatelijk kompas binnen alle onderdelen van de overheid;
- uitvoeringsorganisaties de mogelijkheid een rode kaart te trekken;
- Verbeter het contact met de burger: in een rechtsstaat hebben burgers recht op begrijpelijke communicatie en adequate informatie. Maak bij nieuw beleid volop gebruik van ervaringskennis;
- Schaf toetsingsverbod van wetgeving aan de Grondwet af;
- Geef langdurige politieke prioriteit aan vereenvoudiging van regelingen voor bestaanszekerheid;
- Regel in algemene wetgeving een grondslag voor gegevensdeling tussen overheidsorganisaties, voor proactief overheidshandelen in het belang van de burger;
- Investeer fors in de verbetering van de rechtsbescherming;
- Richt de bestuurlijke besluitvorming en de procedure voor bezwaarschriften zo in dat burgers ervaren dat zij gehoord en gezien worden;
- Toets als bestuursrechter ook aan rechtsbeginselen.
Lees ook:
