Indonesische advocaten vervullen een bedenkelijke rol bij landontwikkelingsprojecten op de Zuid-Aziatische archipel. Als heuse fixers beslechten ze landkwesties in het voordeel van grote bedrijven. Dat is de conclusie van Santy Kouwagam, die op 23 juni promoveert aan de Universiteit Leiden.
Kouwagam onderzocht voor haar dissertatie – genaamd ‘How lawyers win land conflicts for corporations: Legal Strategy and its influence on the Rule of Law in Indonesia‘ – de bedenkelijke rol van advocaten bij landkwesties in Indonesië. In de Zuid-Aziatische eilandengroep is namelijk regelmatig conflict over landontwikkeling en advocaten spelen een dubieuze rol in het beslechten daarvan.
Handjeklap tussen machthebbers
In Indonesië is het getwist over grond veelvoorkomend om verschillende redenen. Zo wordt veel land niet in het kadaster vermeld en wordt grond regelmatig verkregen middels onderling handjeklap tussen lokale politici, zakenlui en (inter)nationale vastgoedontwikkelaars. Hierbij worden bovendien vaak afspraken gemaakt op basis van (valse) beloftes waardoor de conflicten geregeld gaan over wie nu aanspraak maakt op de grond. Vastgoedprojecten imploderen hierdoor, stelt Kouwagam. Projecten die bovendien vaak weinig kleinschalig zijn, maar bijvoorbeeld zoals ‘Meikarta’ (foto boven) een hele stad betreffen, bijbehorende voorzieningen incluis.
Ook bij dit project; Meikarta, ging het echter mis. De huizen en appartementen werden al verkocht terwijl het ontwikkelingsbedrijf de vergunningen voor de landrechten nog niet rond had. Uiteindelijk betaalde het bedrijf smeergeld aan de lokale overheid, hetgeen in 2019 resulteerde in veroordelingen waarbij zakenmensen en politici voor langere tijd achter de tralies verdwenen.
Een bedenkelijke rol
Maar waar ligt dan precies de rol voor Indonesische advocaten in dit geheel, volgens Kouwagam? Uit haar onderzoek blijkt dat in bijna alle gevallen de grote bedrijven aan het langste eind trekken in dit soort landconflicten. Ze worden namelijk ondersteund door zogenoemde familieadvocaten. De onderzoekster: “Deze advocaten ondersteunen de rijkste familiebedrijven en regelen veel voor hun cliënt. Voor deze firma’s zijn ze een soort fixers; ze doen alles binnen hun juridische macht en maken gebruik van hun grote netwerk. Ze zijn feitelijk de smeerolie voor het behalen van successen in deze geschillen.”
In het onderzoek komt naar voren dat de advocaten zich daarbij regelmatig op glad ijs bevinden. Kouwagam: “Er zijn voorbeelden waarbij advocaten omkoperij faciliteren voor familiebedrijven. Ze ‘legaliseren’ het door middel van het opmaken van contracten. Bijvoorbeeld om gronden te onteigenen voor ‘publiek belang’, zoals voor een moskee, terwijl onderhands de grond wordt toebedeeld aan een projectontwikkelaar.” Daarbij dient volgens Kouwagam hun juridische bijstand soms ook als ruilmiddel: in ruil voor een bepaald winst- of eigendomspercentage staan ze landontwikkelaars bij, die op hun beurt feitelijk zijn aangewezen op de advocaten, want andere geschikte experts zijn er niet.
Corruptie?
Volgens Kouwagam is naast dit alles een bijkomstig probleem dat ‘corruptie’ anders verloopt dan in Westerse landen. De term corruptie zelf mijdt ze: de promovenda kiest neutrale terminologie. Ze wil het proces omschrijven dat als corruptie wordt betiteld, maar niet beoordelen als dusdanig. De Indonesische advocaten handelen binnen een bestaand informeel systeem rondom landontwikkeling, stelt ze.
“Daarnaast is het niet zo simpel als domweg een rechter omkopen voor een gewenste beslissing. Wat ik aantrof is veel minder eenvoudig,” legt Kouwagam uit. “De advocaten bieden werk aan de kinderen van rechters, geven hun partners mooie cadeaus of verzorgen andere vriendendiensten. Het is een langetermijnproces van ingratiation.” Volgens de onderzoekster ontstaan hierdoor langdurige vertrouwensbanden, die van vitaal belang zijn in Indonesië om dit soort landkwesties in je voordeel te beslechten. Ze voegt daaraan toe: “Tot op zekere hoogte is dat nou eenmaal hoe een traditionele maatschappij werkt.”
Meer eenheid en transparantie
Maar wat is volgens de promovenda dan de oplossing? “Dat is een moeilijke vraag om te beantwoorden. De oplossing moet namelijk gezocht worden in de diepere structuren van de Indonesische samenleving. Wel zijn de Indonesische advocaten erg verdeeld. Er zijn veel verschillende balies (ordes van advocaten, red.) waardoor tuchtrecht weinig doelmatig is. Bij een veroordeling kan een advocaat zich gewoon inschrijven bij een andere balie en zijn professie verder uitoefenen.” Kouwagam ziet daarom uitkomst in meer eenheid; een beter zelfcontrolerend orgaan, om advocatuurlijk onethisch gedrag tegen te gaan. Daarnaast is ze van mening dat niet alleen individuele advocaten ter verantwoording geroepen moeten worden, maar ook hun kantoren. De familieadvocaten gaan immers niet meer zelf naar de rechtbank, maar sturen hun associates.
Een andere oplossing uit Kouwagam’s onderzoek is om meer transparant de beslissingen van de rechters te publiceren. “Momenteel wordt weinig jurisprudentie volledig, duidelijk en spoedig geopenbaard, hoewel dit officieel wel zou moeten. Hierdoor is het onduidelijk wat de legal reasoning achter bepaalde rechterlijke uitspraken is. Is het stuk land toegewezen omdat een advocaat geld heeft gegeven aan een rechter, die hij kende vanaf de middelbare school? Of speelt er iets anders? Dat is nu gissen, wat ongeoorloofd gedrag in de hand werkt,” vertelt Kouwagam. Of deze ondoorzichtigheid bewust is, laat ze verder in het midden.
Luisteren naar de donkere kant van de praktijk
Voordat Kouwagam begon aan haar PhD was ze advocaat in Indonesië. Ze leefde haar droom van een jetset-leven in de advocatuur bij een kantoor aldaar (Lucas, S.H. & Partners, red.). De advocatuurlijke gang van zaken in het land deden haar echter besluiten tot een carrièreswitch.
Voor haar promotieonderzoek moest ze oud-confrères aan de tand voelen. Hoe reageerden zij op haar speurneuzerij? “Dat gaan we meemaken op 23 juni. Ik ben voorzichtig geweest toen ik mijn onderzoek deed: ik heb vooral vragen gesteld over de strategieën van de advocaten, hoe ze zaken oplossen. Verder heb ik geen intentie om mensen te schofferen. Ik heb vooral evenwichtig onderzoek proberen te doen; de processen proberen in kaart te brengen in plaats van de personen.”
Toch waren tijdens het onderzoek advocaten beledigd nadat ze hen de eerste uitwerking liet lezen van de interviews die ze bij hen afnam. Desalniettemin hoopt ze dat ook zij bereid zijn om te luisteren naar haar boodschap; de donkere kant van de praktijk. De coronacrisis helpt daarbij mogelijk een handje: “Het is misschien niet goed om te zeggen, maar ik maakte me zorgen om mijn verdediging. Iedereen mocht die immers bijwonen. Nu, door het virus, is dat anders: er mogen maar tien mensen komen. De rest kan een livestream volgen op de website van de universiteit. En zal dus alleen kúnnen luisteren,” sluit Kouwagam grappend af.
