De ‘koude hand’ gaat de komende jaren gul geven. De babyboomgeneratie is de meest welvarende ooit en heeft dus veel na te laten. Maar ondertussen passen veel families al lang niet meer in het plaatje dat de wetgever ooit voor ogen had. Erfrechtadvocaten en notarissen hebben het er maar druk mee.
Illustratie: Domenica / Depositphoto
Wie of wat een ‘boomer’ is, hangt af van wie je het vraagt. Maar de traditionele kijk is toch dat de babyboomers het product zijn van de geboortegolf die begon na de Tweede Wereldoorlog, piekte in de jaren ’46 en ’47 en doorliep tot pak hem beet 1955. Een simpele rekensom leert dat als er heel veel kinderen worden geboren, er een jaar of tachtig later ook heel veel mensen doodgaan. En dat tijdperk is aangebroken.
De babyboomgeneratie heeft de schaapjes over het algemeen aardig op het droge. En dat betekent dat de komende jaren miljarden worden nagelaten. En het zijn niet alleen de nabestaanden van de ultrarijken die kunnen rekenen op een nalatenschap, ziet erfrechtadvocaat Joost Diks. “Het gaat ook om mensen die niet puissant rijk zijn, maar die hun hele leven hard hebben gewerkt, de hypotheek hebben afgelost en ineens vijf, zes ton in een nalatenschap hebben. Dus ook in heel gewone situaties gaat het om veel geld.”
Diks is advocaat bij het nichekantoor Advocaten Familie- & Erfrecht en is voorzitter van NOVEX, de Nederlandse Organisatie voor Executeurs. Hij werkt voor het tweede seizoen als deskundige mee aan het televisieprogramma Waar is mijn erfenis?
“Wat we de laatste jaren merken, is dat er gelukkig eindelijk aandacht is voor het erfrecht, waardoor mensen er dus toch voor kiezen om naar een notaris te gaan. In zekere zin kun je ook zeggen dat het erfrecht de wind heeft meegehad, door de nalatenschappen van bijvoorbeeld André Hazes en Jan des Bouvrie. Gek genoeg hebben we blijkbaar zoiets met bekende mensen in de media nodig om met z’n allen wakker te worden.”
Maatschappelijke ontwikkelingen
Ook als je geen Hazes heet, kunnen nalatenschappen knap ingewikkeld zijn. Dat komt mede doordat de juridische praktijk geen gelijke tred houdt met de maatschappelijke ontwikkelingen, zegt Diks. “We leven natuurlijk in de tijd van de samengestelde gezinnen. En dan zie je dat de testamenten nog niet goed voorzien in allerlei scenario’s die je daardoor kunt hebben. Daar mag wel wat meer aandacht voor zijn. Ik zou het bijvoorbeeld een goed idee vinden als mensen erop worden gewezen: ‘U heeft ooit een testament gemaakt. Misschien moet u een keer terug naar de notaris?’.”
“Als ik kijk naar mijn eigen praktijk, zijn er nog heel veel vergeten testamenten, van mensen die denken: ‘Dat komt nog wel een keer’.”
Erfrechtadvocaat Joost Diks
Anderzijds ziet Diks dat het taboe rond het maken van een testament én het er met je familie over praten, minder wordt. “Als ik kijk naar mijn eigen praktijk, zijn er nog heel veel vergeten testamenten, van mensen die denken: ‘Dat komt nog wel een keer.’ Maar uiteindelijk heb je het zelf niet voor het zeggen hoeveel tijd je daarvoor hebt. Nu zien we vaker dat mensen hun testament met hun kinderen bespreken, zo van: ‘Dit en dit hebben we klaar liggen en er gaat ook nog tienduizend euro naar het goede doel’.”
Verjaardagspraat
Verjaardagspraat is een belangrijke reden voor mensen om toch maar naar de notaris te stappen en de zaken te regelen, ziet ook Guido van der Brug. Hij is notaris en gecertificeerd executeur bij BolscherBrugDeijl Notarissen in Amersfoort en ook aangesloten bij NOVEX. Erfrecht en erfbelasting zijn voor steeds meer mensen onderwerp van gesprek. En steeds vaker realiseren ze zich ook dat het inschakelen van een deskundige ook ‘voor ons soort mensen’ is.
Van der Brug probeert de drempel zo laag mogelijk te maken door columns te schrijven voor een lokaal huis-aan-huisblad en door gratis lezingen te geven over erfrecht en testamenten. “Een paar jaar geleden deed ik dat voor anderhalve man en een paardenkop. Bij mijn laatste lezing zaten er honderdzestig mensen in de zaal. Dat geeft wel aan dat er veel meer belangstelling voor is gekomen.”
Addertje onder het gras
Vaak horen mensen via via dat er nog weleens een addertje onder het gras van het erfrecht kan zitten, merkt Van der Brug. “Ze horen dan dat als de eerste ouder komt te overlijden, er toch al best veel erfbelasting moet worden betaald. Dat is wel een trigger. Er zijn best veel mensen die al een jaar of dertig à veertig een huis hebben, netjes de hypotheek hebben afgelost en daardoor nu een hypotheekvrij huis van vijf of zes ton hebben. Maar omdat ze helemaal niet zo’n buitengewoon salaris hadden, hebben ze misschien maar twintigduizend euro spaargeld. Als je dan een aanslag krijgt voor de erfbelasting van om en nabij dat bedrag, dan is dat wel flink schrikken.
Mensen onthouden van het nieuwe erfrecht alleen dat alles voor de langstlevende is, maar realiseren zich niet dat de kinderen wel erfgenamen zijn, ook al ontvangen ze nog niets. En over wat de kinderen erven, moet al wel flink wat belasting worden betaald. Dat is een eyeopener en ik maak heel veel testamenten om die erfbelasting uit te stellen.”
Op het moment is er veel discussie over de fiscale en ethische aspecten van het erfrecht, maar ook bezien vanuit het familierecht ziet Diks wel aandachtspunten. “We hebben het natuurlijk over behoorlijk oud erfrecht. Het bestaat pas sinds 2003, maar het is gewoon gebaseerd op meneer en mevrouw krijgen twee kinderen, gaan nooit uit elkaar en in principe wordt er niemand onterfd. Dat is een beetje het uitgangspunt. Dus daar kunnen we nog wel eens goed naar kijken met z’n allen.”
Verouderde uitgangspunten
Dat is Van der Brug met hem eens. “Je ziet al zeker twintig jaar dat de samenleving in dat opzicht verandert. Je hebt samengestelde gezinnen waarbij de testamenten voor one big happy family moeten worden gemaakt en die alle kinderen wederzijds erbij betrekken. Maar je hebt ook mensen die zeggen: ‘Alleen mijn eigen kinderen zijn erfgenaam en mijn nieuwe partner mag na mijn overlijden nog drie maanden in het huis blijven wonen.’ En je hebt van alles daar tussenin. Dat maakt het allemaal wel wat complexer, maar dat is ook heel leuk.”
“We hebben het natuurlijk over behoorlijk oud erfrecht. Het bestaat pas sinds 2003, maar het is gebaseerd op ‘meneer en mevrouw krijgen twee kinderen, gaan nooit uit elkaar en in principe wordt er niemand onterfd’.”
Notaris Guido van der Brug
Het lijkt Van der Brug dan ook geen slecht idee wanneer de wetgever nog eens kijkt of de regels van erven, en dan met name de fiscale regels, nog wel aansluiten bij de huidige samenleving. “Heel veel mensen kiezen voor andere samenlevingsvormen dan het traditionele kerngezin. Misschien moet je daarom eens nadenken over de vrijstellingen. Ik vind het een beetje sneu wanneer je een alleenstaand iemand zonder kinderen hebt die een beste vriend of vriendin wil aanwijzen als erfgenaam. Die heeft dan een vrijstelling van 2500 euro. Daar zit iets onredelijks in.”
Toenemend misbruik en conflicten
Er wordt wel eens gezegd dat er met 80 procent van de nalatenschappen iets aan de hand is. En ook Diks geeft toe dat zijn werk hem niet altijd een zonnig mensbeeld geeft. “Wat echt aan de orde van de dag is, is financieel ouderenmisbruik. Dat zie je vaak gebeuren bij alleenstaanden. Iemand heeft zijn woning verkocht, heeft vier ton op zijn bankrekening staan en dan komt er een mantelzorger, of een buurman of buurvrouw, die zo’n alleenstaande oudere een vermogen afhandig weet te maken. Vervolgens worden die mensen weer aan hun lot overgelaten als het vermogen is geplunderd.
Soms kom je daar bij leven nog achter en kun je nog helpen. Maar soms ook kom je er pas na overlijden achter en dan moet je ervoor zorgen dat het geld weer in de nalatenschap terechtkomt.”
Het steekt Diks dat in Nederland een testament niet kan worden vernietigd op grond van misbruik van de omstandigheden. “Wat je bijvoorbeeld ziet is dat er ruzie in de familie is. Moeder op hoge leeftijd zit één maand in het kamp bij zoon, en dan wordt de dochter onterfd. De volgende maand weet de dochter haar in haar kamp te krijgen en is de zoon onterfd. Zo komen er steeds nieuwe testamenten. En dan bepaalt het toeval in wiens kamp ze zit als ze overlijdt en wie er dus erft.
Maar de wetgever heeft bepaald dat je een testament niet op grond van misbruik van omstandigheden onderuit kunt halen, want anders krijgen we zoveel procedures over het erfrecht. Dat is natuurlijk een achterhaald argument. Men zegt dan dat de notaris wel oplet, maar de notaris kan natuurlijk niet om de hoek van zijn kantoor kijken naar wat daar gebeurt. De regeling dat een testament dan toch geldig is, moet zo snel mogelijk uit de wet worden gehaald.”
Diks adviseert zijn cliënten altijd om checks and balances in te bouwen. “Je kunt niet altijd voorkomen dat mensen van je gaan stelen, maar de start is altijd dat mensen zorgen dat ze hun documenten goed op orde hebben. Het begint met een goed testament en een levenstestament, waarin een toezichthouder is benoemd en waarin ook is opgenomen dat er rekening en verantwoording wordt afgelegd. Gelukkig zie je dat daarbij steeds vaker professionals worden betrokken, als levensexecuteur en als executeur.”
Lastige boedels
Hoewel de notaris vanzelfsprekend de hoofdrol heeft als het gaat om het vastleggen en voorbereiden van de nalatenschap, ziet Diks dat ook erfrechtadvocaten regelmatig al voor de dood van de erflater ten tonele verschijnen. “Je ziet dan dat wanneer een notaris ziet dat het een ingewikkelde nalatenschap is waar gedoe over kan komen, er alvast een erfrechtadvocaat wordt betrokken bij de totstandkoming van het testament. Denk bijvoorbeeld aan ontervingen. Wat je ook ziet is dat bij lastige boedels de erfrechtadvocaat wordt aangewezen als executeur. Dan is hij al op de hoogte van de verhoudingen en de omvang van het vermogen, zodat hij direct aan de slag kan op het moment dat het overlijden daar is.”
Van der Brug betrekt zelf geen erfrechtadvocaat bij het regelen van lastige boedels. Wel legt hij uit hoofde van zijn beroep zijn oor te luisteren bij de advocatuur. Dat doet hij onder andere via de NOVEX waar zowel advocaten als notarissen in hun rol als executeur lid van kunnen zijn. Een voorbeeld van zo’n lastige nalatenschap is een ruzie in de familie waardoor het contact met kinderen verloren is gegaan. Regelmatig informeren ouders naar de mogelijkheden om kinderen te onterven.
Van der Brug: “Je kunt bijvoorbeeld adviseren om de legitieme portie in een legaat te stoppen. De legataris zit niet aan tafel als het over de boedel gaat. Maar het komt best vaak voor dat zo iemand heel veel procedures start en moeilijkheden veroorzaakt. De kosten die daarvoor worden gemaakt, komen veelal ten laste van de nalatenschap. Maar de legataris betaalt daar niet aan mee, alleen de erfgenamen. Een erfrechtadvocaat ziet dan in de praktijk dat je zo iemand beter gewoon erfgenaam voor de legitieme portie kunt maken. Want dan betaalt hij tenminste mee aan zijn eigen gedoe. Ik vind het zeker nuttig om daar een gedachtewisseling over te hebben.”
De ‘sterftaks’
Nederland staat aan de vooravond van een enorme vermogensoverdracht. Meer dan 200 miljard euro gaat via nalatenschappen naar de volgende generatie. Het zet het vergrootglas op het Nederlandse erfrecht. Wie vermogende ouders heeft, krijgt soms miljoenen, wie is opgegroeid in een sappelend gezin heeft het nakijken.
“Erfenissen en giften versterken dus de vermogensongelijkheid binnen de ontvangende generatie,” schrijft Ingrid Robeyns, hoogleraar Ethiek van Instituties aan de Universiteit Utrecht, in Vrij Nederland. Robeyns hekelt het feit dat wie erft van ouders een lager belastingtarief betaalt dan wie erft van anderen. Ook wijst ze erop dat een erfenis of gift voor mensen in de bijstand niets oplevert; het geld gaat de facto naar de staat, aldus Robeyns. De laatste anomalie die zij benoemt, is de BOR (Bedrijfsopvolgingsregeling), die in haar huidige vorm volgens Robeyns tot veel meer vrijstelling van erfbelasting leidt dan nodig is om familiebedrijven te ondersteunen.
Hoewel het hier enigszins gedateerde cijfers betreft – het onderzoeksrapport dateert uit 2019 – ziet ook het CPB dat huishoudens met een hoger vermogen meer kans hebben om een erfenis of een schenking te ontvangen. Het hoogste vermogensdeciel ontvangt 35 procent van de schenkingen en 26 procent van de erfenissen. In de jaren waarop de data betrekking hadden – 2007 tot 2015 – zagen de onderzoekers echter geen bewijs dat dit de vermogensongelijkheid versterkt.
Huishoudens die een grote schenking geven, zijn gemiddeld ouder en meer vermogend dan de ontvangers. Het vermogen verschuift zo naar de minder vermogende generatie. Ook is het zo dat huishoudens met lage of negatieve vermogens weliswaar minder schenkingen en erfenissen ontvangen, maar deze zijn in verhouding tot hun initiële vermogen hoger dan bij huishoudens met meer vermogen. Ongelijkheid wordt zo deels doorgegeven naar volgende generaties, maar het vermogen verspreidt zich bij volgende generaties geleidelijk over de nieuw gevormde huishoudens, aldus het CPB.
Paul de Beer, hoogleraar Arbeidsverhoudingen aan de UvA en medeauteur van het boek Voor wie is de erfenis?, verwacht dat de grote golf van erfenissen wel degelijk zal zorgen voor verdergaande vermogensongelijkheid. We staan nog maar aan het begin van de vermogensoverdracht, zo stelde hij in 2024 in de Volkskrant. Hij pleit voor hervorming van de erfbelasting. Niet alleen door de tarieven te verhogen, maar ook door voor de hoogte van de erfbelasting mee te laten tellen hoe vermogend de ontvanger van de erfenis al is, en hoeveel die er nog bijkrijgt uit de nalatenschap.
Vanzelfsprekend roeren de tegenstanders van de ‘sterftaks’ zich ook. Uit onderzoek van de CDA Business Club in 2021 bleek dat 76 procent van alle Nederlanders erfbelasting een oneerlijke maatregel vindt. De tegenstanders hebben het politieke tij mee. 92 procent van de PVV-stemmers is tegen, net als 82 procent van de respondenten die zeiden op de VVD te stemmen.
Dit artikel is eerder gepubliceerd in Advocatie Magazine. Lees het volledige magazine online
Lees ook:
Digitale dossieruitwisseling advocatuur bij OM weer hersteld na ICT-inbreuk
Meerderheid wil rechterlijke toetsing van overheidsbeleid
