Tien van de achttien getoetste verkiezingsprogramma’s bevatten plannen die indruisen tegen de rechtsstaat. Dat blijkt uit een rapport van de Commissie Rechtsstatelijkheid in Verkiezingsprogramma’s, in opdracht van de Nederlandse orde van advocaten (NOvA).
Foto: Een verkiezingsbord met posters van deelnemende politieke partijen aan de Tweede Kamerverkiezing der Staten Generaal op 22 november 2023. ANP / Hollandse Hoogte / Rob Engelaar
Het is inmiddels de vierde keer dat de NOvA een dusdanige quick scan publiceert. Eerder werd in aanloop naar de verkiezingen van 2012, 2017 en 2021 zo’n onderzoek verricht. Waar bij de laatste verkiezingen in 2021 zeven van de veertien partijprogramma’s de rechtsstatelijke toets niet doorstonden, zijn dat er nu maar liefst tien van de achttien. In totaal zijn er op 22 november 26 partijen verkiesbaar.
De NOvA vindt de rapportage noodzakelijk omdat Nederland, als democratische rechtsstaat, burgers moet beschermen tegen machtsmisbruik van de overheid. Een democratisch verkozen regering moet zich net als de burgers aan de wet houden, en mag niet zomaar rechten en vrijheden inperken of afpakken. Enkel een onafhankelijke, onpartijdige rechter mag bepalen waar de grens ligt.
Advocaten zijn bij die bescherming van rechten en vrijheden van burgers belangrijk, stelde algemeen deken Robert Crince le Roy maandag 6 november tijdens de presentatie van het rapport. Zo ook de beroepsorganisatie zelf, die wederom de commissie inschakelde zodat ‘de kiezer kennis kan nemen van de opvattingen van politieke partijen’. “Opvattingen die de rechtsstaat kunnen raken,” aldus Crince le Roy.
Drietal kleuren
De toetsing door de commissie onder leiding van Willem van Schendel (voormalig vicepresident van de Hoge Raad) geschiedde aan de hand van drie hoofdvragen: is de overheid voorspelbaar en houdt zij zich aan de eigen regels, worden de fundamentele rechten en vrijheden van burgers gerespecteerd en hebben burgers een effectieve toegang tot een onafhankelijke rechter?
In het rapport wordt niet geoordeeld over politieke opvattingen. De commissie beoordeelt louter verkiezingspunten als positief of negatief voor de rechtsstaat middels een drietal kleuren: groen voor plannen die de rechtsstaat verbeteren, geel voor ideeën die daarvoor een risico vormen en rood voor punten in strijd hiermee. Met geen van de onderzochte partijen is verder contact geweest.
Net zoals in 2021 wordt de diskwalificatie rood met name toegekend aan voorstellen op het vlak van immigratie en asiel – zoals het hanteren van zogeheten asielquota. Daarnaast worden rode kaarten uitgedeeld wanneer bijvoorbeeld de onafhankelijkheid van de rechter wordt aangetast (denk aan zwaardere minimumstraffen waardoor een rechter niet meer ‘op maat’ recht kan spreken).
Code rood
De tien partijen die een rode kaart hebben gekregen zijn BBB, BVNL, CDA, DENK, FvD, JA21, PVV, SGP, NSC en VVD. Dat wil zeggen dat twee van de drie partijen die momenteel het hoogst in de peilingen staan (NSC en VVD), plannen hebben die botsen met de rechtsstaat.
NSC – de nieuwe partij van Pieter Omtzigt – gaat op twee punten de mist in. De partij wil een migratiesaldo hanteren van maximaal vijftigduizend, maar dat is volgens het onderzoek in strijd met internationale wet- en regelgeving en kan ertoe leiden dat asielzoekers die bescherming nodig hebben deze niet krijgen.
Verder krijgt NSC een tik op de vingers wat betreft het plan voor de omkering van de bewijslast bij jongvolwassenen die een beroep doen op gezinshereniging. Dit is in strijd met het artikel acht EVRM, het recht op gezinsleven, staat in de rapportage.
De VVD heeft meer voorstellen dan NSC die botsen met de rechtsstaat. Zo tast het plan om het aantal advocaten voor EBI-gedetineerden te beperken het recht op vrije inrichting van eigen verdediging aan. Daarnaast ondermijnen ideeën als dwingend vaker het volwassenstrafrecht toepassen bij jeugdige delinquenten, of het opleggen van minimumstraffen, de onafhankelijke rechtspraak aan.
Goed nieuws
De derde partij die in de peilingen is terug te vinden in de top drie is Groen Links/PvdA. Voor deze partij geldt geen ‘code rood’. Wel krijgt Groen Links/PvdA geel voor het plan voor informatiedeling in zorg- en veiligheidsnetwerken door onder andere gemeenten, jeugdzorg en politie.
Dit voorstel moet van ‘deugdelijke privacy waarborgen’ worden voorzien, vindt de commissie, aangezien ongebreideld doorgeven van gegevens – die bovendien vooral jongeren raken – een aantasting op de rechtsstaat kan inhouden. Andere partijen waarvan geen enkel plan rood gevlagd is, zijn 50+, BIJ1, CU, D66, PvdD, SP en Volt.
Tot slot is er ook ‘goed nieuws’ naast de onrechtsstatelijke plannen, staat in het rapport. Tijdens de analyse van de verkiezingsprogramma’s is er bij de commissie namelijk een beeld ontstaan van toenemende aandacht voor ‘verdere aanpassing en versterking van de democratische legitimatie van het bestuur’.
Diverse partijen doen een voorzet om niet langer meer wantrouwen, maar juist vertrouwen uitgangspunt van overheidshandelen te laten zijn. Het streven naar een ‘overheid met een menselijk gezicht’, verbindt de verschillende partijprogramma’s, waarbij wordt gereflecteerd op de toeslagenaffaire en de gang van zaken rondom gaswinning in Groningen.
Klik hier voor het hele rapport.
